ΓΙΩΤΑ ΨΕΙΡΟΦΩΝΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΑΣ ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ.
ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΠΙΔΟΠΤΕΡΟ PAYSANDISIA ARCHON (LEPIDOPTERA: CASTNIIDAE) ΣΕ ΦΟΙΝΙΚΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ
O ΦΟΙΝΙΚΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ
O φοίνικας του Θεόφραστου ή φοίνικας του Βάι (Phoenix theophrastii) είναι ένας ενδημικός φοίνικας στην ανατολική περιοχή της Μεσογείου. Εμφανίζει πολύ περιορισμένη εξάπλωση σε περιοχές της Κρήτης, με μεμονωμένα άτομα σε 5 σημεία στην Αμοργό και σε 1-2 σημεία στην Ανάφη στη νότια Ελλάδα, και στις χερσονήσους Datca και Bodrum (απέναντι από την Κω) της επαρχίας Mugla στη νοτιοδυτική Τουρκία. Πρόσφατα ανακαλύφθηκαν μερικά φυτά στην περιοχή της Αρχαίας Επιδαύρου. Το φοινικόδασος του Βάι, στο νομό Λασιθίου στο δήμο Σητείας είναι ουσιαστικά το μόνο μεγάλο δάσος φοίνικα της Ευρώπης και αποτελείται αποκλειστικά από το φοίνικα του Θεόφραστου. Ένα άλλο γνωστό παραποτάμιο φοινικόδασος βρίσκεται στην παραλία Πρέβελης, στη νότια ακτή του Νομού Ρεθύμνης.
Το φοινικόδασος του Αγίου Νικήτα που υπάρχει στο νότιο μέρος του Νομού Ηρακλείου είναι μακρόστενο και φύεται στα ανατολικά Αστερούσια Όρη σε αρκετή απόσταση απ' τη θάλασσα (το μόνο στην Κρήτη). Λίγα άτομα φύονται και δίπλα σε ένα ποτάμι κοντά στην παραλία της Σούδας. Μεμονωμένες μικρές συστάδες υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Κρήτης. Η χρήση του στην κηποτεχνία, παρά το γεγονός ότι δεν έρχεται πρώτος σε προτίμηση λόγω της αργής ανάπτυξής του, συντέλεσε στην εξάπλωσή του και σε χώρους αστικού πρασίνου.
Εικόνα 1: Φοινικόδασος Βάι
Εικόνα 2: Μικρή συστάδα Ph. theophrastii κοντά στην περιοχή Μάρτσαλο του Ν. Ηρακλείου
Φτάνει τα 15 μ ύψος, συνήθως με πολλές παραφυάδες που αναπτύσσονται σε μεγάλο ύψος. Θυμίζει περισσότερο τον Phoenix dactylifera (χουρμαδιά), αλλά και τον Phoenix canariensis (κανάριο φοίνικα) με πιο ασημοπράσινο χρώμα φυλλώματος, για αυτό και υποστηρίζεται πως ο φοίνικας του Θεοφράστου είναι ο αρχαίος πρόγονος και των δυο αυτών ειδών.
Τα φύλλα του είναι πτεροειδή, με μήκος 2-3 m και φέρουν πολυάριθμα, γκριζοπράσινα, φυλλάρια 15-50 cm. εκατέρωθεν του κεντρικού μίσχου. Ο καρπός είναι ωοειδής, καφεκίτρινος, δρύπη, μήκους 1,5 cm και διάμετρο 1 cm και περιέχει ένα μόνο μεγάλο σπόρο. Ο καρπός του δεν είναι εδώδιμος επειδή η σάρκα του είναι πάρα πολύ λεπτή, ινώδης και έχει μια στυφή γεύση.
ΤΟ ΕΝΤΟΜΟ PAYSANDISIA ARCHON
Ξενιστές: Ως ξενιστές του εντόμου αναφέρονται στη διεθνή μόνο φοινικοειδή (Οικ: Arecaceae) Συγκεκριμένα στη Νότια Αμερική έχουν αναφερθεί ως ξενιστές του εντόμου τα: Butia yatay, B. capitata, Chamaerops humilis (Χαμαίρωπας), Livistona chinensis (Λιβιστόνια), Phoenix canariensis (Κανάριος φοίνικας), Syagrus romanzoffiana Trithrinax campestris. Στην Ευρώπη στα: Brahea armata, B. edulis, Butia capitata, Chamaerops humilis, Livistona sp., Phoenix canariensis, P. Dactylifera, P. reclinata, P. Roebelenii, P. sylvestris, Sabal mexicana, S. Minor, S. palmetto, Syagrus romanzoffiana, Trachycarpus fortunei, T. wagnerianus, Trithrinax campestris, Sabal sp. (πιθανόν S. minor), Washingtonia filifera and W. Robusta.
Γεωγραφική εξάπλωση: Πρόκειται για ενδημικό είδος της Αργεντινής. Στην Ευρώπη το έντομο πρωτοεμφανίστηκε το 2001 στην Ισπανία και εξαπλώθηκε στη συνέχεια σε Γαλλία όπου προκάλεσε πολύ μεγάλες ζημιές (2001), Ιταλία (2005) και Κύπρο (2008). Στην Ελλάδα βρέθηκε το 2006 στο Ηράκλειο της Κρήτης σε Washingtonia robusta. Μεμονωμένες περιπτώσεις προσβολών έχουν παρατηρηθεί και στην Αγγλία.
Βιολογία-Οικολογία: Σχετικά με το έντομο υπάρχουν πολύ λίγες πληροφορίες για το βιολογικό του κύκλο προερχόμενες από τη χώρα καταγωγής του (Αργεντινή). Αυτό συμβαίνει γιατί εκεί δεν θεωρείται εχθρός των φοινικοειδών δεδομένου του γεγονότος ότι οι φυσικοί εχθροί του εντόμου έχουν καταφέρει να ισορροπήσουν τους πληθυσμούς σε χαμηλά επίπεδα και γιατί το έντομο προσβάλλει κυρίως άγριους φοίνικες και λιγότερο καλλωπιστικούς. Ο βιολογικός κύκλος του μελετήθηκε επαρκώς το 2005 στην Ισπανία. Τα ενήλικα εμφανίζονται μέσα Μαΐου, εμφανίζουν ένα μέγιστο Ιούνιο και Ιούλιο και πεθαίνουν τέλη Σεπτεμβρίου. Οι πτήσεις των ενηλίκων πραγματοποιούνται κυρίως τη μέρα. Τα αρσενικά οριοθετούν μια περιοχή, είναι εξαιρετικά δραστήρια και πετούν ακόμα και τις πολύ θερμές μέρες.
Τα θηλυκά αποθέτουν, κατά κανόνα μεμονωμένα, τα αυγά τους κοντά στη στεφάνη του φοίνικα, ανάμεσα στις ίνες. Τα αυγά δεν προσκολλώνται στις ίνες και παραμένουν χαλαρά πάνω σε αυτές. Ο αριθμός των αυγών ανά θηλυκό δεν έχει προσδιοριστεί. Ωστόσο από ελέγχους γονιμότητας σε έντομα φάνηκε ότι το θηλυκό φέρει περίπου 140 αυγά. Η έξοδος της νεαρής προνύμφης πραγματοποιείται 12-21 μέρες μετά την απόθεση, ανάλογα με τη θερμοκρασία. Η προνύμφη ορύσσει στοά προς το εσωτερικό του φοινικοειδούς. Διαχειμάζει με τη μορφή προνύμφης στο εσωτερικό του φοίνικα στο οποίο διαβιούν όλες οι προνυμφικές ηλικίες (και οι εννέα). Το έντομο μπορεί να παραμείνει στο σταδία της προνύμφης για 10-18 μήνες. Η νύμφωση πραγματοποιείται από μέσα Μαρτίου έως μέσα Σεπτεμβρίου. Ο συνολικός βιολογικός κύκλος του εντόμου μπορεί να διαρκέσει 1-2 έτη.
Η προνύμφη ορύσσει στοές σε διάφορα μέρη του φυτού αλλά συνήθως παραμένουν κοντά στη στεφάνη του φοίνικα, με ιδιαίτερη προτίμηση τη στεφάνη των παραφυάδων (σε είδη που εμφανίζουν παραφυάδες). Παραμένουν στο εσωτερικό του ψευδοκορμού μέχρι την έξοδο του ενηλίκου του οποίο δεν μπορεί να υπάρξει στο εσωτερικό του φοίνικα. Οι νυμφικές θήκες είναι συμπαγείς, φτιαγμένες από ίνες του φοίνικα, μέσου μήκους 5,8 cm, με το εσωτερικό τους να καλύπτεται από μεταξωτό επίχρισμα. Η έξοδος των ενηλίκων πραγματοποιείται μετά από 43-66 μέρες ανάλογα με την περίοδο νύμφωσης.
Εικόνα 3: Προνύμφη 9ης ηλικίας που μόλις έχει σχηματίσει τη νυμφική θήκη.
Η εξάπλωση του εντόμου γίνεται με την πτήση των ενήλικων. Υπολογίζεται ότι μπορούν να πετάξουν μέχρι και 10 km από την αρχική τους εστία. Οι εισαγωγές φοινικοειδών από ξένες χώρες επιτάχυναν τη διαδικασία εξάπλωσης του, χωρίς όμως να είναι δυνατή η ταυτοποίηση της αρχικής εστίας προσβολής.
Συμπτώματα-ζημιές: Χαρακτηριστικό της προσβολής από το συγκεκριμένο έντομο είναι η ύπαρξη πριονιδιού οφειλόμενη στη διατροφική δραστηριότητα του εντόμου, στις «μασχάλες» των φύλλων του κεντρικού κορμού και των παραφυάδων. Η ύπαρξη πριονιδιού στο εξωτερικό του φυτού διαφοροποιεί το συγκεκριμένο έντομο από το ρυγχοφόρο ο οποίος δεν εμφανίζει τέτοιο σύμπτωμα. Επίσης χαρακτηριστικές είναι και οι τρύπες στα φύλλα οι οποίες έγιναν όταν το φύλλο ήταν αναδιπλωμένο και στο εσωτερικό της στεφάνης με αποτέλεσμα συμμετρικές τρύπες τύπου βεντάλιας. Στοές που αποκαλύπτονται μετά από κλαδέματα επίσης αποτελούν ένδειξη προσβολής. Συστροφή του κορμού και ανομοιομορφίες στα νεαρά φύλλα αποτελούν επίσης ένδειξη προσβολής. Η προσβολή από το έντομο οδηγεί στο θάνατο του φοινικοειδούς, η διαπίστωση της όμως μπορεί να γίνει πολύ αργά όταν το έντομο έχει ήδη καταστρέψει το ακραίο μερίστωμα του δένδρου.
Μορφολογία: Το αυγό του εντόμου είναι ατρακτοειδές 4,4-5,2 mm μήκους και φέρει 6 επιμήκεις αυλακώσεις. Το χρώμα του αρχικά είναι ροζ-καφέ και σκουραίνει με την πάροδο των ημερών. Οι προνύμφες του είναι αρχικά ροζ με καφέ ανοιχτή κεφαλή και σταδιακά γίνονται υποκίτρινες. Φέρουν τρία ζεύγη κανονικών ποδών και τέσσερα ζεύγη κοιλιακών ψευδόποδων. Όπως προαναφέρθηκε το έντομο περνά από εννέα προνυμφικές ηλικίες κατά τη διάρκεια των οποίων το έντομο αυξάνει πολύ σε μέγεθος.
Εικόνα 4: Προνύμφη 6-7ης ηλικίας
Πλαγγόνα (χρυσαλίδα): αρχικά είναι κιτρινωπού χρώματος το οποίο σταδιακά μετατρέπεται σε κόκκινο καφέ. Ενήλικο: είναι μια όμορφη πεταλούδα με άνοιγμα πτερύγων 9-11 cm. Τα μπροστά φτερά είναι καφέ-πράσινα ενώ τα πίσω είναι πορτοκαλί με μαύρες περιοχές και μέσα σε αυτές λεύκες βούλες. Οι κεραίες τους είναι ροπαλοειδείς και ο ωοθέτης των θηλυκών είναι ευδιάκριτος.
Εικόνα 5: Ενήλικο (Φωτογραφία Β. Βασιλείου)
Αντιμετώπιση:
Η αντιμετώπιση του εντόμου είναι μια πολύ δύσκολη διαδικασία για τους εξής λόγους:
- Οι περισσότεροι φοίνικες (άρα και οι προσβολές) βρίσκονται σε κατοικημένους χώρους (σπίτια, ξενοδοχεία, πάρκα, χώροι πρασίνου κλπ) αλλά και δίπλα στη θάλασσα με αποτέλεσμα να απαγορεύεται η χρήση των περισσότερων φυτοπροστατευτικών προϊόντων.
- Η κεκαλυμμένη φύση του εντόμου (όλα τα στάδια του εντόμου, εκτός από το ενήλικο, συνυπάρχουν στο εσωτερικό του φοίνικα) σε συνδυασμό με το μεγάλο τους μέγεθος είναι άλλοι δύο παράγοντες που κάνουν δύσκολη την αντιμετώπιση με συμβατικά μέσα (ψεκασμούς κάλυψης κλπ).
- Η δομή των φοινικοειδών είναι τέτοια που δεν είναι εύκολη η χρήση διασυστηματικών εντομοκτόνων. Τα φοινικοειδή, όπως προαναφέρθηκε, είναι μονοκότυλα φυτά προερχόμενα από τροπικά κλίματα με αποτέλεσμα να παρατηρείται πολύ χαμηλή κινητικότητα στους χυμούς. Χρήση διασυστηματικών εντομοκτόνων σε συνδυασμό με αζωτούχο λίπανση για την αύξηση της κίνησης των χυμών είχε πραγματοποιηθεί στο παρελθόν πειραματικά χωρίς όμως ικανοποιητικά αποτελέσματα.
- Για το εν λόγο έντομο δεν υπάρχουν φερομόνες με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή ούτε η αντιμετώπιση του εντόμου με μαζική παγίδευση ούτε η διαπίστωση αν το έντομο υπάρχει σε μια συγκεκριμένη περιοχή ή όχι με τη χρήση παγίδων παρακολούθησης.
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω πρακτικά δεν έχει βρεθεί καμία μέθοδος αντιμετώπισης που να δίνει εγγυημένα και ασφαλή αποτελέσματα. Απαιτείται συνδυασμός δράσεων και επεμβάσεων για να προληφθεί η εξάπλωση του εντόμου:
- Αυστηρή τήρηση των κανόνων φυτοϋγειονομικού ελέγχου, δηλαδή απαγόρευση μετακίνησης φοινικοειδών που δεν έχουν φυτοϋγειονομικό διαβατήριο
- Αφαίρεση των προσβεβλημένων φυτών ή φυτικών μερών ανάλογα με την περίπτωση και ασφαλής απομάκρυνσή τους
- Επεμβάσεις για την προστασία των φοινικοειδών με παράγοντες βιολογικής αντιμετώπισης ή άλλα εγκεκριμένα σκευάσματα ή μεθόδους
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κανένα εγκεκριμένο σκεύασμα για το έντομο. Τα τελευταία 3 χρόνια εκδίδεται από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων κατ’ εξαίρεση άδεια 120 ημερών για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Εγκρίνονται δηλαδή σκευάσματα το καλοκαίρι και αρχές φθινοπώρου παύουν να έχουν έγκριση. Το 2011 πήραν έγκριση 120 ημερών επτά σκευάσματα. Για την καλοκαιρινή περίοδο 2012 συζητείται όμως το γεγονός να μην δοθεί η παραπάνω άδεια.
Το έντομο και ο φοίνικας του Βάι
Το Μάρτιο του 2012 το έντομο βρέθηκε στο χώρο του ΤΕΙ Κρήτης στο Ηράκλειο, σε παραφυάδες φοινίκων του Θεόφραστου. Οι συγκεκριμένοι φοίνικες ήταν καθαροί φοίνικες του Θεόφραστου (όχι υβρίδια) και μάλιστα αγορασμένοι από το Δασικό φυτώριο Ηρακλείου το οποίο χρησιμοποιεί σπόρο από το φοινικόδασος του Βάι για την παραγωγή φυταρίων φοίνικα του Θεόφραστου. Αρχικά η προσβολή θεωρήθηκε ότι ήταν από ρυγχοφόρο αλλά μετά από προσεκτική εξέταση διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για το Λεπιδόπτερο Paysandisia archon. Παραφυάδες τριών γειτονικών φοινικοειδών, μία στον έναν, τρείς στον δεύτερο και τέσσερις στον τρίτο είχαν προσβληθεί από το έντομο. Προνύμφες 6-7ης ηλικίας του εντόμου βρέθηκαν σε 2 από τις 8 παραφυάδες που είχαν προσβληθεί συνολικά, ενώ οι υπόλοιπες ήταν ήδη κατεστραμμένες. Οι προνύμφες βρέθηκαν βαθειά στο σημείο πρόσφυσης των παραφυάδων στον κεντρικό ψευδοκορμό του φοίνικα, πρακτικά δηλαδή μέσα στον κεντρικό κορμό του δένδρου.
Εικόνα 6: Η προνύμφη που βρέθηκε σε μία από τις παραφυάδες
Εικόνα 7: Η προσβεβλημένη παραφυάδα Ph. theophrastii με πριονίδι από τη δραστηριότητα του εντόμου και χωρίς βλαστική κορυφή
Η εύρεση του εντόμου πιθανώς να αποτελεί ένα μεμονωμένο περιστατικό. Μέχρι στιγμής άλλες προσβολές σε άλλες περιοχές της Κρήτης από το συγκεκριμένο έντομο σε φοίνικες του Θεόφραστου δεν έχουν βρεθεί. Ωστόσο, ο κίνδυνος μια ομάδα πληθυσμού του εντόμου να επιλεγεί από την έλλειψη άλλων φοινικοειδών που προσβάλλει και να προσβάλει το φοίνικα του Θεόφραστου υπάρχει.
Στη συγγραφή του άρθρου, καθώς και στον εντοπισμό του εντόμου συμμετείχαν και οι φοιτητές της Σχολής Τεχνολογίας Γεωπονίας Κώστας Νιαμούρης, Δέσποινα Κωνσταντουδάκη και Ειρήνη Μανιαδάκη
